Theo kết quả điều tra nguồn tài nguyên cây thuốc (Đinh Trọng Hài, 2008), Vườn quốc gia Cúc Phương có 649 loài thuộc 455 chi, 148 họ thực vật được sử dụng làm thuốc. Trong đó, có 51 loài cây thuốc có nguy cơ bị tuyệt chủng cần ưu tiên bảo tồn, 29 loài thường xuyên được khai thác. Tại vùng này có nhiều loài cây thuốc có giá trị như: Trà hoa vàng Cúc Phương, hài long, hài đốm, bổ béo, khôi, trám đen, cốt toái bổ, hoàng đằng, lan một lá, ba gạc vòng, lan kim tuyến, gù hương, đảng sâm, thiên tuế lá dài, tuế hòa bình, thạch hộc, pơ mu, các loài bình vôi…
Đến nay, Vườn quốc gia Cúc Phương đã điều tra nghiên cứu cơ bản; thực hiện một số dự án hợp tác quốc tế như về đào tào tạo đa dạng sinh học, dự án bảo tồn Cúc Phương; dự án nghiên cứu tính đa dạng thực vật. Từ đầu năm 2024 đến nay, Vườn đã tiên phong xây dựng và thực hiện chương trình theo dõi diễn biến tài nguyên rừng và điều tra giám sát đa dạng sinh học gắn với công tác quản lý, bảo vệ rừng, triển khai phần mềm công cụ giám sát SMART, bẫy ảnh.
Bên cạnh đó, Vườn quốc gia Cúc Phương đã xây dựng vườn ươm cây giống, nhân nuôi sinh sản một số loài động, thực vật quý hiếm có giá trị như hươu sao, nai, nhím, đặt nền móng cho hoạt động bảo tồn chuyển vị các loài động vật khác.
Riêng đối với bảo tồn thực vật, Vườn quốc gia Cúc Phương đã xây dựng vườn thực vật từ năm 1985, diện tích 167 ha với hơn 800 loài thực vật; xây dựng được 3 bộ sưu tập các nhóm loài nguy cấp quý hiếm: Bộ sưu tập bảo tồn lan hơn 100 loài; Bộ sưu tập bảo tồn tuế 24 loài của Việt Nam; Bộ sưu tập bảo tồn cây thuốc có hơn 200 loài.
Để bảo tồn cây thuốc, Vườn cũng đã xuất bản cuốn sách về những cây thuốc và bài thuốc người Mường sử dụng, tập hợp được 394 loài cây thuốc; thực hiện điều tra thống kê được 700 loài cây thuốc có trong khu vực, chữa trị được 21 nhóm bệnh và đã sưu tập trồng bảo tồn được 296 loài; thực hiện một số đề tài về bảo tồn, khai thác và phát triển nguồn gen cây thuốc trà hoa vàng Cúc Phương, bổ béo, khôi tía, hoàng đằng, đà nam…
Những khó khăn, thách thức trong công tác bảo tồn, đó là nguồn kinh phí còn hạn hẹp để triển khai các hoạt động nghiên cứu khoa học. Các quy định của pháp luật chưa thật sự khai thác và phát huy được đầy đủ giá trị dược liệu tại các khu rừng đặc dụng. Quy định của Nhà nước về khai thác, phát triển du lịch sinh thái trong rừng đặc dụng còn vướng mắc, khó vận dụng.
Thời gian tới, Vườn sẽ nghiên cứu, hợp tác nghiên cứu gắn với chuyển giao kỹ thuật, xây dựng các mô hình bảo tồn, mô hình kinh tế, chú trọng khai thác phát triển dược liệu dưới tán rừng; xây dựng các sản phẩm mới kết hợp giữa bảo tồn và phát triển bền vững.
Trao đổi về các hướng có thể hợp tác sắp tới, PGs.Ts. Phạm Thanh Huyền - Giám đốc Trung tâm Tài nguyên dược liệu cho biết, trong hơn 30 năm thực hiện nhiệm vụ Bảo tồn nguồn gen và giống cây thuốc, Viện Dược liệu được Bộ Y tế giao là đơn vị đầu mối để triển khai chương trình bảo tồn nguồn gen và giống cây thuốc của ngành Y tế. Hiện, Viện đã xây dựng được mạng lưới và bảo tồn hơn 1.500 nguồn gen của gần 900 loài cây thuốc.
Vườn quốc gia Cúc Phương thật sự là một trung tâm đa dạng sinh học và có tiềm năng phát triển thành vườn cây thuốc quốc gia tại vùng đồng bằng Bắc bộ của Việt Nam. Nguồn tài nguyên cây thuốc của Vườn chắc chắn sẽ còn tăng nếu tiếp tục điều tra, đánh giá chuyên sâu về các loài cây thuốc.
Để bảo tồn và phát triển tài nguyên cây thuốc của Vườn, sẽ cần điều tra tiềm năng và hiện trạng nguồn tài nguyên dược liệu; đề xuất các giải pháp nhằm quản lý, bảo tổn và sử dụng bền vững nguồn tài nguyên dược liệu tại đây; điều tra về thành phần loài và phân bố của một số chi có tiềm năng khai thác và phát triển; nghiên cứu xây dựng quy trình khai thác bền vững và trồng một số loài có tiềm năng phát triển tạo nguồn nguyên liệu và sản phẩm; xây dựng vườn bảo tồn và phát triển cây thuốc...
Cũng tại buổi làm việc, các nhà chuyên môn của hai đơn vị đề xuất hợp tác trong việc xây dựng, hoàn thiện cơ sở dữ liệu cho các loài động vật, thực vật có nguy cơ bị đe doạ; nghiên cứu tác dụng của các loài côn trùng, nấm lớn của Vườn cho mục đích sử dụng làm dược liệu và thực phẩm; nghiên cứu, phát triển các sản phẩm chăm sóc sức khỏe từ dược liệu bản địa của địa phương để đáp ứng nhu cầu của khách du lịch…
Trong khuôn khổ buổi làm việc, các nhà khoa học của Trung tâm Tài nguyên dược liệu đã khảo sát, tìm hiểu đa dạng sinh học tại vườn bảo tồn cây thuốc của Vườn quốc gia Cúc Phương.
